Физика сабағында ойын элементтерін

кіріктіре отырып шығармашыл

тұлғаны қалыптастыру

Қазіргі кезеңде әлі де болса, орта мектеп оқушыларының білімдерінде формализмнің элементгері кездесуде. Физика пәнін игеру, олар үшін тек кітап материалын оқу ғана болып отыр. Шын мәнісінде, физика пәнінде оқушылар табиғат зандарын оқып, білуі тиіс.

Окушьшарға нақты мысал келтіре отырып, олар-дың алған білімдері маңызды практикалык мәселелерді шешуге қажет екендігін түсіндіру керек. Окушылардың білімнің өмірлік маңызын түсінуі, те­ория мен практиканы тығыз байланыстырады, пәнге ынтасын арттырады, оқушылар біліміңдегі формализм элементтерін жояды.

Оқушылардың білімге ынтасының болуы, олар-дың сабақтағы белсеңділігінің артуына білім сапасы-ның жоғарылауына, білім алудың пайдасын түсінудің қалыптасуына мүмкіндік береді, жалпы айтқанда оку процесінің деңгейін көтереді. Білім берудің қүрылысын, оқушылар мұғалім койған мақсаттарды түсінетіндей, қабылдайтындай етіп құру керек және оқушы мұғалім қойған мақсатты белсенді жүзеге асырушысы болуы тиіс.

Оқушылардың білімге ықыласын, ынтасын, қызығушылығын арттырудың ең жақсы жолының бірі — сабақта ойындарды қолдану. Ойын, білім алу, еңбек ету — адамның негізгі қайраткерліктері. Ойын - әркашан кішкене білім, кішкене білім бола отырып, баланы білім алуға, еңбекке дайыңдайды. Ойынды алданыш және көңіл көтеру деп ойлайтындар қателеседі.

Кейбір педагогтар мен психологтардың мектеп жа-сындағы балалар, ойын жасынан өтіп кетті, — деуі бекер. Ойындағы оқиға-жайлар сабаққа әр қилылық нәр береді, сабақты қызық етеді, оған эмоциялық бояу береді.

Мектепте балалар сабақ үстінде бір-бірімен сөйлеспейді. Балалар сөйлескен жағдайда, ол тәртіпті бүзған болып есептеледі, мұғалімнен ескерту алады. Ойын жағдайын балалар сабақ барысында бір-бірімен ақпарлармен алмасатындай, ақылдасатындай, бір-біріне дәлелдей алатындай, бір-бірін бағалайтындай етіп, ұйымдастыру керек. Ойыңдар қолданылған сабақтарда оқушылар белсенділік көрсетеді. Бұлай болу барлық ойынға тән нәрсе, оның топтық түрде өтуіне байланысты. Топтық түрде сабақтағы білім алу, традициялык білім беру «мұғалім — оқушы» өрнегін күрделендіреді. Яғни, өрнек былай күрделенеді: «мұғалім — топ — оқушы», бұдан келесі өрнек туындайды: «оқушы — оқушы». «Оқушы — оқушы» жүйесінде «топ-оқушы», «оқушы — топ» өрнектері өздігінен туындап жатады және оқушылар білмейтіндерін көрсетуге тырыспайды. Балалар бір-бірінің ойларымен пікірлерімен алмасады, дәлелдейді, қателеседі, өз ойларын ортаға салады, негіздейді, есеп жауаптарын бірге шешеді, тексереді, қателерін түзейді т. с. с. Ойын барысындағы пікірлер алмасу нәтижесінде, оқу материалдарын жылдам және жақсырақ игереді, қиындықтарды бірге шешеді. Мұндай жағдай­да, барлық балалар алға жылжиды, білімдері терең балалардың тежелмеуін, білімі төмен балалардың алға ұмтылуына мүмкіндік береді.

Физика сабақтарында ойынды ұйымдастырғанда оқушьілар бір-біріне көмектесетіндей, бір-бірімен бірігетіндей жағдай жасау керек. Сонда сабақ тек білім беру қызметін ғана емес, тәрбиелеу қызметін де атқарады. Мұңдай сабақтардың өтілуі нәтижесінде оқушы-ларда бір-бірімен сөйлесе білу мәдениеті, тәртіптілік, топқа және бір-біріне жауапкершілік сезімінің болуы,, менмендік және жалқаулықтан безу қасиеттері қалыптасады.

Атақты француз ғалымы Луй де Брайль былай дейді: «ең қарапайым мәселені қозғайтын ойындардың өзінде ғылыми жұмысқа ұқсас жалпы элементтер көп кездеседі. Екі жағдайда да (ойын мен ғылыми жұмыс) ең бастысы койылған мақсаттың болуы, сонан соң қиындықтың болуы, оны жеңу, жаңалықты ашу қуаныш. Міне, сондықтан да, бар адамдарды, жасына карамастан, ойын өзіне тартып тұрады.»

Мұғалімнің ең басты мақсаты — сабақ мақсаты мен қолданылатын ойынның мақсатын ескере отырып, сабақтар мен сыныптан тыс сабақтарда, оны орынды қолдана білу. Оқушылар мен мұғалімнің ойынға ынтасы болған жағдайда ғана, ойын жүруі мүмкін. Ешқандай ойынды формалды ойнауға болмайды. Әрбір дидактикалық ойынға, бір жағынан дидактикалық есептерді шешу тән, мысалы: затқа немесе құбылысқа жалпы сипат беру, олардың ерекшеліктерін табу сияқты жүмыстар, оқушыларды үқсастықты, айырмашылықты т.с.с. қүбылыстарды табуға, байқауға баулиды. Бұл мағынадағы ойындардың үйрету қасиеті бар. Ендігі бір жағынан, дидактикалық ойындарға тән нәрсе ойнау. Оқушының назары біріншіден соған ауады, ал ойын барысында ойынның білім беру мақсатының калай орындалатындығы байқалмай қалады. Сондықтан, сабақтарда өтілетін ойындар оқушыларға жәй сабақ ретінде емес, жәй алданыш ретінде де емес, қызықты жұмыс ретінде беріледі. Ойынды жүргізу үшін сынып командаларға бөлінеді. Команда қүрамын қалаулары бойынша жасауға болар еді, дегенмен топ құрамы аралас және топтардың күштері тең болуы керек.

Ойынды жүргізудегі мүғалімнің маңызды орынын атап өтейін. Педагогикалық бірлестік жүзеге асқан жағдайда жақсы нәтижеге жетуге болады. Ойынның идеясын, көбіне, мұғалім ойлап табады. Дегенмен физика пәніне ең жақсы ойынды ойлап табуды, класта немесе мектепте окушылар арасында конкурс жүргізуге болады. Оқушылардың ойынды ойлап-құрауы өте пайдалы, өйткені қандайда да бір тақырыпқа ойын ойлап табу үшін, сол тақырыпты оқушы терең

білуі керек. Сондықтан, мұғалім, әсіресе осы жұмысты орындаған оқушының еңбегін бағалау тиіс.

Қазіргі мұғалім әрбір сабаққа, тақырыпқа және әр кластың өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оқытудың әр түрлі әдістері мен формаларын таңдай білуі қажет. Сонымен қатар оқушыларды өзіндік жұмыска үйрету, олардың ізденісін ұйымдастыру және кейбір материалдарды кең көлемде беріп, тәрбиелік мақсатқа жету үшін де оқьіту формаларын тандай білу керек. Бір сабақтың өзінде қолданатын әдістерді кезектестіріп, оқушыларды шаршатпай, материалды қызықты жеткізе білуді де ескерген жөн.

Осы мақсатта 7-сыныпта физикадан «Зат құрылысы туралы алғашқы мағлұматтар» тарауы бойынша «Бақытты сәт» ойын сабағын мысалға келтіріп өтейік.

Сабақтың негізгі мақсаты, зат құрылысы, моле­кула, диффузиялық құбылыс, заттың үш күйі туралы ұғымды оқушыларға ойын элементтері арқылы түсіндіру. Сынып окушылары екі топқа бөлініп жарыс ұйымдастырылды.

Құрал жабдықтар:

1) Қоржын

2) Секундомер

3) Бағалау парағы

4) Фишкалар

5) Үй тапсырмасы (әр командаға 2 сұрақ)

6) Конкурстық тапсырмалар

7) Жауап үлгілері

Ойын барысы

Әр командаға ат қойылады өз капитандарын тағайындайды.

І-гейм «Сергіту».

Әр топқа тарау бойынша қайталау ретінде 10 сұрақтан қойылады. Ал қарсылас топ сұрақтың дұрыстығын жазып бағалау парағындағыүлгі бойынша анықтайды. Сұраққа жауап іздестіруге 5 минут уақыт беріледі. Ең көп сұракқа жауап берген топ жеңеді. Мысалы мынадай сұрақтар қойылады:

1. Молекула дегеніміз не?

2. Диффузия құбылысы биологиялық өсімдіктерде қандай роль атқарады ?

3.  Зат неше күйде кездеседі?

4.  Қаттьі заттарды ата?

5.  Сұйык заттарды ата?

6.  Үш күйде кездесетін затты ата. т.б.

ІІ-гейм «Теңге алу».

 Ойынға қатысушылар қоржыннан нөмірленген шарлар алады. Жүргізуші әр нөмірге сәйкес сұрақты оқиды. Өзара талдаудан кейін капитандар жауап берді.

1.  Көлемін сақтайтын, пішінін сақтамайтын зат.

2.  Үш күйде кездесетін заттарды қалай атайды?

3.   Диффузияға негізделген қүбылыстарға 1,2 мысал келтір.

4.  Заттардың қандай қасиеттері болады ?

ІІІ-гейм «Жорга».

Жүргізушінің сұрағына бұрын жауап берген топ озады. 3 сұрақ қойылды.

ІV-гейм «Сен-маган, мен- саган».

Үй тапсырмасы бойынша әр топқа 2 сұрақтан қойып, жауаптары тындалды.

V-гейм «Көшбасшыны қуу».

Сұраққа барлық қатысушылар жауап береді. Көбірек дұрыс жауап берген топ жеңеді (4-7 сұраққа жауап берген оқушылар топқа қосымша ұпай әкеледі) 2-ші, 3-ші, 4-ші, 5-ші геймдерге әр біреуіне 1 минут уақыт берілді. Сұраққа тез жауап берсе уақыт үнемдейді, оны баска сұрақтарға пайдаланады. Әрбір дұрыс жауапқа топ 1 ұпай немесе 1 фишкадан алады (барлық фишкалар бір түсті).

 

 

Бағалау парағы «Бақытты сәт» ойыны

 

Топ		I гейм	II гейм	III гейм	IV гейм	V гейм	Барлығы
Бағалау қритерилері		«5» - 9 - 10 «4» - 8 -  7 «3» - 5 -  6	«5» - 4 «4» - 3 «3» - 1 -  2	«5» - 3 «4» - 2 «3» - 1	«5» - 2 «4» - 1 «3» - 0	«5» - 10 - 12 «4» - 7 -  9 «3» - 6 -  4
		1	1	1	1	1
		2	2	2	2	2
		3	3	3	3	3
		4	4			4
		5				5
		6				6
		7				7
		8				8
		9				9
		10				l0
Топ						11
						12
Қосымша уақыт
Дұрыс жауаптар саны
Баға

 

Сондай-ақ «Жеке тұлғаны анықтау» атты ойынының да тиімді жағы көп.

Жүргізуші (мұғалім) физик ғалымдардың портреті жапсырылған беттерді таратады. Оқущылар 5—6 адамнан тұратын топтарға бөлінеді. Оқушылар ғалымның фамилиясын, физика саласындағы өмірін, жаңалықтарын есімімен байланысты оқиғалар т.б. еске тусіру керек. Талдау ұзақтығы 5 минут. Жүргізуші неғұрлым толык жауап берген команданы анықтайды.

9-сыныпта І-тоқсан бойынша «Шамалар, қозғалыс, қозғалыс түрлері, жылдамдық, орын ауыстыру, үдеу тақырыптарын қайталау мақсатында өткізілген «Брейн-ринг» ойынын айта кетейін.

Керекті құрал-жабдыктар:

1. Нөмірленген жетон.

2. Тапсырмалар үшін 6 секторлы карта.

3. Цифрлы карта.

4. Фишкалар Сары («3» баға) жасыл («4» баға) көк («5» баға)

Жауапты толықтыру үшін берілетін жарты фиш­калар

5. Бағалау парағы

6. Үш деңгейлі тапсырмалар жазылған кар­точка

Ойын барысы

Сынып топтарға бөлінеді, қатысушыларға нөмірленген жетон беріледі. Әр топ жеке столда отырады. Столда секторға бөлінген карталар. Әр секторда деңгейлі тапсырма бар. Ең үстінде 1-ші деңгейдің тапсырмасы тұрады және оған дайындықсыз жауап беру керек. Екінші деңгейдің тапсырмасына дайындалуға 3—5 минут беріледі, ал 3-ші деңгейдің сұрағы-на 7—10 минут уакыт беріледі. Жүргізуші картаны үлестіріп, біреуін ашады. Мысалы, 2-ші нөмірлі карта шықса, онда 2-ші нөмірлі ойыншы жауап береді. Егер жауап толық болса, фишка беріледі. Жауап толык болмаған жағдайда оны кез-келген ойыншы (өз командасынан) толықтыруға болады және оған жарты фиш­ка беріледі.

Фишка саны бойынша бағалау парағы толтырылады. Ойын барысында әр ойыншы түрлі деңгейдегі 18-24 тапсырмаға дейін орындауға мүмкіндігі бар.

Командалар бір мезгілде ойынды бастайды.

Физика сабағында кроссвордты пайдаланғанда бірінші болып дұрыс шешкен оқушы бағаланып отырды сондықтан балалар бәрінен бұрын жауабын табуға тырысып, ол үшін өтілген материалды үнемі қайталап жүруді әдетке айналдырады. Тіпті кейде сұрак дұрыс қойылмаса немесе түсініксіз болса дұрыс жолын ұсынуға ұмтылады. Олардың шеберлігі артып өздері де үйде кроссворд құрастырып оны сабақта өзара жарысуға пайдаланады. Оқушылардың кроссвордтарды көптеп құрастыруы және шешуі нәтижесінде олардың алғырлық, тапқырлық шеберлігі шыңдалып, өз бетінше жұмыс істеу дағдысы қалыптасып, сабаққа деген ынтасы артады.

 

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.                    Коэй Р. Ж, Мейес Г. Т. Современное состояние теории детской игры // Перспективы, 1987, № 1- С. 41-60

2.                    Ланина И. Я. Нетрадиционные формы организации уроков физики: Методические рекомендации. -ЛЛГПИ, 1989.-94 с.

3.                    Леонтьева А.Н. Психологические основы дошкольной игры // Избр. Психол. Пр. М.:АПН РСФСР, 1958, т. 5. - с 272-275

4.                    Скаткин М. Н. Проблемы современной дидактики - М.:Педа-rorrxa, 1984.-96 c.

5.                    Рудик Г. А. Игры и их педагогическое значение- П.: Знание, 1949.-90 c.

6.                    Эльконин Д. Б. Психология игры. -М.: Педагогика, 1978. -304 c

7.                    Обучающие игры собраны из различных источников и адапти­рованы учителями гимназии №34 г.

8.                    Алматы применительно к данной технологии. Составитель Е. М. Лосева.